رمان " غریبه در شهر " که هر چند در سال 1355 نوشته شده ولی انتشار آن در سال 1369 بوده است .

رمان " غریبه در شهر " مضمونی تاریخی دارد و ماجراهای آن برمی گردد به حوادث 1288 شمسی و اشغال تبریز تو سط قشون روس و نیز تجاوز سالداتها به جان و مال مردم و سعی آنها به خاموش کردن آخرین جرقه های مشروطه طلبی با کمک مستبدین دولتی ایران .

غلامحسین ساعدی با رمان " غریبه در شهر " ، شخصیت هایی را وارد ادبیات داستانی کرده که با توجه به خاستگاههای اجتماعی – تاریخی آنان و رسالتی که بردوش می کشند ، پیش از او در تخیلات هنرمندانه ی هیچ قصه نویس ایرانی حضور نداشته است . کاراکترهایی که با همه ی فردیت های شخصی شان و پرداخت دقیق ساعدی به آنها، نه نمونه ی عینی بلکه تیپیک چهره هایی هستند که در نهضت های رهایی بخش و گروههای سیاسی به شکلی می شود رد آنها را گرفت .

چنانچه قبلا هم اشاره شد در رمان " غریبه در شهر " ، سخن از استیلای بیگانگان است . در روزگارانی که با وجود دستگیری ، سرکوب و پایان جنگهای یازده ماهه ی مشروطه طلبان تبریز و بمباران مجلس شورای ملی در 1286، ستارخان و باقر خان بر اثر پافشاری های دولتمردان روس، از طرف دولت مشروطه ی ایران به تهران فرا خوانده می شوند و اما انجمن غیبی تبریز ، همچنان به طور زیر زمینی فعال است .

اما پیش از آن که به بررسی رمان " غریبه در شهر " بپردازم با عنایت به سخنی که از تاریخ به میان آمده توجه به این نکته را ضروری می دانم که در انفکاک مرز بین هنر و علوم مختلف اجتماعی از جمله تاریخ ، چیزی که انها را از هم سوا می کند جنبه های ادراکی و عاطفی مسئله است و آن هم اینکه وقتی یک شناخت ، با جوهره ای از هنر و قوه ی تخیل می آمیزد ، غنای عاطفی می یابد و با نفوذ ژرف اش در احساسات و اندیشه ی خوانندگان ، در جاودانگی یک برهه ی تاریخی و نیز انعکاس وجوه انسانی وقایع ، مؤثر می افتد. .چیزی که از عهده ی مقولات ادراکی ، هرگز بر نمی آید و بدینوسیله آن مواد و اطلاعات خام ، به مثابه ابزاری برای توجیه نیروهای پوسیده و نگرش هاس واپس گرایانه و سنتی در اجتماع بدل نمی شوند . البته اینجا سخن از هنر منحطی نیست که به استخدام طبقات حاکمه در می آید و به تحمیق توده ها یاری می رساند . بحث از هنر خلاقه ای است که با خلیدن درژرف ترین زخم های حس و روح یک ملت ، ضمن کمک به کشف خود نویسنده از خویشتن اش منبع الهامی نیز می شود برای شناخت بیشتر خوانندگان از قانونمندی های زندگی ، روابط اجتماعی و ناخودآگاه های پنهان فردی.

برمی گردیم به رمان " غریبه در شهر و اینکه در این اثر ، دلمشغولی های ساعدی نه بیان فقر و جنون است و نه تنیدن تاری از وهم و هراس به پیرامون وقایع و نه عریان کردن پلشتی ها و موهومات روان آدمی در جوامع شهری و روستایی. "غریبه در شهر" ، انعکاس برهه ای متلاطم در تاریخ اجتماعی ایران است در دورانی که شورش ، نیاز تاریخی عصر است و پیوند آدمیان با واژه هایی که زورمداران از زندگی های آدمی دریغ داشته اند . همچون عشق به آزادی ، استقلال و نفرت از هرگونه جزم اندیشی. ساعدی بی آن که بخواهد هاله ای از تقدس و قهرمانی برگِردِ آدمهای قصه اش نقاشی کند و اثرش را به گردابی از رمانتیزمی کور و احساساتی بغلطاند ،واقع گرایانه ترین تصاویر را از شخصیت های رمان اش ارائه می دهد.

عنوان" غریبه در شهر" برای رمان ضمن بازگویی استیلا و حاکمیت بیگانه به طور ظریفی نیز با یکی از آدمهای داستان مرتبط می شود که نام اش " حیدر است