مراحل برنامه ریزی آموزشی در سطح کلان ( از دیدگاه آرتور)
مرحله ی اول تبیین وضع موجود نظام آموزشی ( گردآوری اطلاعات همراه با تجزیه و تحلیل داده ها )
مرحله ی دوم تدوین برنامه های آموزشی ( با توجه به چشم اندازهای بلند مدت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی )
مرحله ی سوم تصویب و اجرای برنامه ی آموزشی
در تبیین وضع موجود برای یک نظام آموزشی توجه به اطلاعات زیر ضروری است.
برای اینکه برنامه ریزان تصویر روشنی از وضع موجود داشته باشند در وهله اول باید داده ها واطلاعات لازم درباره نظام آموزشی داشته باشند سپس با بررسی عملکرد گذشته و تحلیل مشکلات و تنگناها نقاط قوت وضعف وضع موجود را تبیین نمایند.
اطلاعات مربوط به دروندادها :
در برنامه ریزی آموزشی , دانش آموزان و معلمان و منابع مالی و امکانات جزء عوامل ورودی یا درونداد های نظام آموزشی به حساب می آیند که باید اطلاعاتی در خصوص این نوع عوامل گرداوری شود.
مثال : برای اطلاعات مربوط به درون دادها
میزان نام نویسی کودکان زیر 6 سال در مراکز پیش دبستانی و کودکستانها- نرخ نام نویسی خالص و ناخالص دانش آموزان در دوره ابتدائی به تفکیک جنس- میزان پوشش تحصیلی برای کودکان استثنائی – چگونگی توزیع دانش آموزان در دوره متوسطه عمومی – متوسط نسبت دانش آموز به معلم در پایه ها و سطوح مختلف تحصیلی – متوسط سطح تحصیلات معلمان و کارمندان و کارکنان غیر آموزشی – توزیع معلمان برحسب سن ,جنس و سابقه خدمت – وضعیت تجهیزات آموزشی و سایل آموزشی- نحوه توزیع ساختمانهای وفضاهای آموزشی – وضع مراکز تربیت معلم وآموزشهای ضمن خدمت –سهم بودجه جاری وعمرانی و تحقیقاتی آموزش وپرورش از بودجه های اختصاص یافته از سوی دولت .
اطلاعات مربوط به فرایندها:
اطلاعاتي در مورد نرخ قبولي – تکرار پايه-ترک تحصيل- شيوه تدريس معلمان و کيفيت مديرت در سطوح مختلف استفاده بهينه از تجهيزات وفضاهاي آمو زشي وآزمايشگاهي و ساير يافته هاي پژوهشي
اطلاعات مربوط به برنامه های درسی :
هرچند که فرايند طراحي , توليد و اجراي برنامه هاي درسي در حوزه کار برنامه ريزان درسي است و به اعتباري برنامه ريزي درسي جزئي از فرايند برنامه ريزي آموزشي است لذا اين دو گروه از برنامه ريزان بايستي اطلاعات دقيقي از نتايج فعاليتهاي همديگردر اختيار داشته باشند.( ارتباط بین برنامه ریزی درسی آموزشی )
در فرايند برنامه ريزي درسی سه نوع برنامه وجود دارد :
1 – برنامه مورد انتظار: شامل محتوا , روشها و وسايلي که زمينه تحقق اهداف نظام آموزشي را فراهم مي کند
( مانند کتب درسی و سایر فعالیت های آموزشی )
2 – برنامه اجرا شده : آن چيزي است که معلمان از برنامه مورد انتظار برداشت مي کنند و به شاگردان عرضه می کنند.
3 – برنامه کسب شده :يادگيريهايي که از طريق به اجرا در آمدن برنامه درسي براي شاگردان رخ مي دهد.
بنابراين برنامه ريزان درسي بايد تصوير روشني از اين سه برنامه در اختيار برنامه ريزان آموزشي قرار دهند تا آنها نيز از اين اطلاعات در تجزيه و تحليل کلي نظام آموزشي و تعيين نقاط قوت وضعف آن استفاده نمايند .تاچه اندازه اهداف پيش بيني شده دنبال مي شود – تا چه اندازه محتواي برنامه هاي درسي اجرا مي گردد – تا چه اندازه معلمان از روشهاي ياددهي و يادگيري در برنامه ها استفاده مي کنند – تا چه اندازه شيوه ارزشيابي از آموخته هاي دانش آموزان بر اساس روشهاي پيش بيني شده اجرا شده است.
اطلاعات مربوط به بروندادهای آموزشی :
برونداد ها به دو دسته تقسيم مي شوند:
1 – برونداد واسطه اي – آن نوع بروندادهايي است که انتظار مي رود در پايان هر سال يا هر مقطع تحصيلي به صورت دانش ، نگرش ، و مهارت در رفتار و اعمال شاگردان بروز کند.
2 – برونداد نهايي- آن نوع بروندادهايي است که انتظار تجلي و ظهور آنها در رفتار شاگردان به اتمام تحصيلات موکول مي شود.
بنابراين گرداوري و تحليل بروندادها به تنهايي برعهده برنامه ريزان آموزشي نيست بلکه تمامي دستگاهها و نهادها که فارغ التحصيلان نظام آموزشي در آنها اشتغال دارند بايد همکاري لازم را با برنامه ريزان آموزشي داشته باشند .
شناخت نقاط قوت وضعف:
پس از آنکه اطلاعات لازم در باره وضع موجود و نظام آموزشي گرد آوري شد با تجزيه وتحليل و بررسي اطلاعات گرداوري شده تصوير روشني از وضع موجود ترسيم مي گردد سپس نقاط قوت وضعف نظام مورد بررسي قرار مي گيرد
مثال : بررسي گذر تحصيلي دانش آموزان
گذر تحصيلي در هرپايه تحصيلي يعني 95 درصد دانش آموزان ترک تحصيل نکرده که 90 درصد آنان به پايه تحصيلي بالاتر ارتقا يابند
نقاط قوت :
1 - افزايش پوشش تحصيلي در سطوح مختلف تحصيلي در جهت نيل به برابري در آموزش به ويژه براي زنان در مناطق کمتر توسعه يافته
2 - وجود امکانات بالقوه براي افزايش توان علمي فرهنگيان
3 – بهبود گذر تحصيلي بين سطوح مختلف و کاهش ترک تحصيلي
نقاط ضعف در عملکرد آموزشی
1 – پايين بودن نرخ ماندگاري و بالا بودن نرخ اتلاف در بعضي از استانها و مناطق محروم وعدم امکان ادامه تحصيل تعداد زيادي از دختران دانش آموز
2 – عدم برخورداري از فضاهاي آموزشي و عدم کار آمدي نظام برنامه ريزي عدم تناسب حجم کتب درسي با ظرفيت ذهني دانش آموزان و زمان تخصيص يافته به تدريس
3- کم توجهي به آموزشها و مهارتهاي زندگي در کتب درسي
عدم بهره گيري از فناوري هاي نوين آموزشي و شيوه هاي فعال تدريس
تدوین برنامه
براي تهيه يک برنامه توسعه و گذر از وضع موجود و رسيدن به وضع مطلوب بايد فعاليت خود را بااستفاده از تجزيه وتحليل اطلاعات و مطالب گرداوري شده که تصوير روشني از عملکرد آموزش و پرورش به دست مي دهد آغاز نمود.
مهم ترين مراحل تدوين يک برنامه :
· انتخاب هدف
· انتخاب خط مشي ها
· تعيين اولويتها
· تهيه برنامه عمل
· تصويب برنامه طراحي شده
· اجرا، نظارت ،ارزيابي ، و تصحيح برنامه

1 - انتخاب اهداف
مشخص ساختن اهداف اساسي ترين مرحله از برنامه ريزي به شمار مي رود يعني بايد اهدافي را که زمينه تحقق آنها از پيش مشخص است را فراهم نمود البته نظام آموزش وپرورش هر کشورداراي اهداف غائي و آرماني است که البته اهداف آرماني به ظاهر جنبه کمي و مقداري ندارد و صاحبنظران به عنوان اهداف کيفي ياد مي کنند
مثال : متخلق کردن دانش آموزان ايراني به اخلاق الهي
بنابراين نمي توان براي تحقق اين هدف دوره يا زمان خاصي در نظر گرفت بلکه در تدوين برنامه هاي توسعه اعم از کوتاه مدت و ميان مدت و بلند مدت همواره به تحقق چنين اهدافي عنايت داشت
اهداف به دو صورت قابل بررسي مي باشد
1 – کيفي
پرورش جنبه هاي فرهنگي – رفع محروميت آموزشي در مناطق – افزايش کارائي دروني وبيروني در سطوح آموزشي– افزايش مشارکت مردم در توسعه آموزش کليه سطوح آموزشي
2 – کمي
افزايش تعداد دانش آموزان ( ابتدائي – راهنمائي و متوسطه ) در يک دوره مشخص از برنامه
افزايش تعداد دانشجويان در يک دوره مشخص از برنامه
اگر در حوزه برنامه ريزي وجه بيروني آموزش مد نظر باشد در اينصورت اهداف بعد بيروني مورد توجه قرار مي گيرد مثال : پيش بيني تعداد دانشجويان نياز جامعه به نيروي انساني
سياستهاي آموزشي : استفاده از سياستهاي آموزشي به جاي اهداف آرماني يا کيفي و آنها را مقدم بر اهداف آموزشي مي دانند و از تفسير سياستهاي آموزشي اهداف آموزشي بدست مي آيد .
مثال :همگاني کردن آموزش وپرورش که اهداف ذيل را دنبال مي کند
- فراهم آوردن امکانات آموزشي براي کودکان در گروههاي مختلف
- کاهش يا حذف نابرابريهاي آموزشي بين دختران وپسران
- اتخاذ روشهاي مناسب براي انتخاب دانش آموزان با استعداد
- حمايت از گسترش فعاليتهاي سالم و منطبق بر ضوابط موسسات آموزشي غير دولتي مانند مدارس غير انتفاعي
در مجموع سياستهاي آموزشي را مي توان معادل اهداف کيفي و کلي تلقي کرد که قابل تبديل به اهداف کمي است
سیاست های آموزشی عبارات کلی هستند که از تفسیر آن ها اهداف آموزشی به دست می آید.
2 – انتخاب خط مشي ها : عبارت است از مقایسه و انتخاب یک مسیر از بین مسیر هایی که وصول به اهداف مورد نظر را میسر می کند. معمولا خط مشيها مسير حرکت به سوي اهداف مورد نظر را تعيين می کند.
براي تعيين خط مشي در مسائل آموزشي بطور مثال : گسترش تقويت زبان فارسي در مناطق دوزبانه کشور بايد :
الف – تشکيل کلاسهاي آمادگي يک ماهه قبل از شروع آموزش ابتدائي
ب – تاسيس کودکستان در مناطق دوزبانه با تاکيد بر آموزش زبان فارسي

3 – تعيين اولويتها :
رسيدن به اهداف آموزش وپرورش مستلزم در اختيار داشتن امکانات و منابع گوناگون مادي وانساني است .بنابراين هر جامعه اي هر چقدر هم غني باشد با محدوديتهايي در زمينه امکانات خواهد داشت پس برنامه ريزان ناگزيرند جهت رسيدن به اهداف مورد نظر بايد اولويت ها را در نظر بگيرند

فريد ريک هاربي سن : معتقد است برنامه ريزان آموزشي بايد در شش حيطه اولويتهاي برنامه هاي آموزشي را تعيين کنند
1 – انتخاب بين سطوح آموزشي ( اهمیت نسبی هر یک از سطوح ابتدایی و ... از پیش مشخص گردد )
2 – انتخاب بين کيفيت وکميت ( در آموزش به کمیت یا کیفیت بیشتر توجه کنید ؟ )
3 – انتخاب بين علوم پايه و فني در مقابل علوم انساني ( به آموزش عالی مربوط می شود )
4 – آموزش مدرسه اي در مقابل آموزش خارج از مدرسه ( منظور آموزش رسمی وآموزش های غیر رسمی در هنگام کار است که خارج از نظام آموزشی رسمی صورت می گیرد.)
5 – انتخاب محرکها ( گرایش به برخی از شغل ها و رشته ها در جوامع متنوع و متفاوت است برنامه ریزان باید از جاذبه و محرک ها و تشویقات لازم استفاده کنند )
6 – هدف از آموزش ( برنامه ریزان آموزشی باید بین تامین نیاز های جامعه به نیروی انسانی در مقابل جوابگویی به خواست مردم برای آموزش و پرورش یکی را انتخاب کنند.)

4 – تهيه برنامه عمل :
برنامه عمل يا برنامه ارائي در واقع نقشه وطرح دقيق اقدامات و عملياتي است که بايد در آينده انجام گيرد
در اين مرحله اهداف کلي برنامه با توجه به خط مشي ها در قاللب اهداف جزئي و احتمالا کلي بيان مي شود مثال :برنامه عمل توسعه آموزش ابتدائي براي يک دوره پنج ساله لذا جهت تهيه برنامه عمل توسعه آموزش آموزش وپرروش براي يک دوره پنج ساله با توجه به اهداف مورد نظر بايد شمار دانش آموزان در هر سال تحصيلي تعداد معلمان و کارکنان آموزشي واداري و فضا و تجهيزات آموزشي و منابع مادي و غيره ... برآورده شود
- پيش بيني کودکان واجب التعليم
- عوامل موثر در رشد جمعيت
- پيش بيني تعداد دانش آموزان پايه هاي اول و بالاتر
- محاسبه نرخ ارتقاء
- پيش بيني دانش آموزان دوره راهنمائي و متوسطه
- پيش بيني نيروي انساني
الف – برآورد تعداد معلمان ابتدائي
ب – برآورد تعداد دبيران مورد نياز
د – برآورد تعداد کارکنان اداري و خدماتي مدارس
- برنامه ريزي فضاهاي آموزشي
· برنامه ريزي فضاهاي آموزشي شامل چهار مرحله است
الف – تشخيص
ب – تحقيق و توسعه
ج – طراحي و سازماندهي
د – اجرا
· برخي از ظوابط مکان يابي و ساختن فضاهاي آموزشي
الف – دسترسي
ب – انتخاب محل مناسب
ج – چشم انداز
د – آسايش محيطي
ه – ايمني

· برنامه ريزي تجهيزات آموزشي شامل 5 مرحله است :
1– برآورد نيازها
2 – طراحي
3 – ساخت
4 – نصب
5– بهره برداري

سلام
متشکرم