جمعیت و تنظیم خانواده

1-سلامت باروری :
جهت گیری کلان نظام برنامه ریزی کشور به سوی تدوین برنامه های استانی و بخشی و توجه به اولویتهای منطقه ای در راستای اولویتهای ملی از اهمیت ویژه ای در برنامه چهارم برخــــوردار است. از اساسی ترین عوامل موثر در موفقیت برنامه های توسعه همــگام شدن آن با تغییرات جمعیتــی ( شمار، توزیع ساختار سنی و جنسی جمعیت، مهاجرت ، شهرنشینی، باروری ، مرگ و ...) است از سوی دیگر تغییرات جمعیتی نیز تابع تغییرات توسعه هستند. ایجاد قطبهای توسعه (کشاورزی، صنعت، خدمات، آموزش، گردشگری و ...) در اسکان، رشد و توزیع جمعیت، توزیع بیماریها، محیط زیست و سلامت انسان نقش حیاتی داشته در حالی که تغییرات جمعیتی نیز مسائل امنیتی، محیط زیست، خدمات بهداشتی درمانی و سایر خدمات مرتبط به مشتری را تحت تاثیر قرار می دهد.
توجه به تعــامل شاخص هایی نظیرسواد، شهرنشینی، مهاجرت، باروری، سلامت، اشتغال، ازدواج و توزیع نامتقارن مرگ، باروری و فقر در شهر و روستا حکایت از توزیع ناموزون توسعه در کشور دارد و همین امر سبب مهاجرتهای بی رویه از روستا به شهر و گسترش شهرهای خود جوش و حاشیه نشینی گشته که خالی شدن روستاها را بویژه از نظر جمعیت سنین کار و تغییر ترکیب سنی آن بطرف پیر شدن، بهم خوردن نسبت جنسی و اختلال در الگوی سنی ازدواج و کاهش نرخ ازدواج و تبعات متفاوت آن را بر پدیده سلامتی بدنبال داشته است از سویی تغییر در ساختار سنی جمعیت و گذر از جوانی به سوی پیری جمعیت بویژه در روستاها حرکتی نوین را در نظام ارائه خدمات بهداشتی و درمانی طلب می کند که روستاها را از این نظر در اولویت قرار می دهد.
جمعیت حاشیه نشین متشکل از جمعیت شهری وامانده از زندگی در شهر و روستایی مهاجرت کرده به شهر دارای ویژگیهای خاصی از نظر سواد، اشتغال، باروری، بیماری، مرگ، اعتیاد و ... بوده که کاملا" متفاوت با جمعیت شهری و روستایی است لذا سیاستگذاریهای خاصی را در سطح استان و منطقه به تفکیک شهر و روستا در ارتباط با توزیع منابع بهداشتی درمانی در راستای تامین عدالت اجتماعی طلب می کند.
تفاوت الگوهای باروری در کشور آن چنان وسیع است که نقاطی از کشور الگوی باروری مشابه کشورهای در حال توسعه ( با باروری کلی بیش از 4 فرزند به ازاء هر زن) داشته و نقاطی نیز الگوی باروری مشابه کشورهای توسعه یافته را ( با باروری کلی کمتر از 5/1 فرزند به ازای هر زن) پیدا کرده اند. در این راستا الگوی باروری در شهر و روستا نیز متفاوت است. تفاوتهای فوق ناشی از تعامل عوامل جمعیت شناختی مرتبط با فرهنگ باروری ( سن زنان در اولین ازدواج و زایمان- فاصله گذاری بین فرزندان، تعداد و جنس فرزندان مطلوب و ...) و پایگاه اجتماعی اقتصادی خانوار ( تحصیلات ، درآمد و اشتغال خانوار بویژه زنان، محل سکونت و ...) و عوامل فرهنگی ( تغییر بارور زنان از نقش خود در خانواده، تغییر توقع از فرزندان در راستای توجه به فرزندان به عنوان نیازمندان دریافت خدمات از والدین نه حامیان ایشان و ....) و میزان دسترسی به خدمات تنظیم خانواده است. در واقع باید برنامه ریزیها در راستای سیاستهای ملی در قالب سیاستهای محلی طراحی و تدوین گردد تا تضمینی برای تداوم و موفقیت برنامه داشته باشد. از سوی دیگر تداوم برنامه با توجه به تاثیر دراز مدت آن روی عوامل جمعیتی ( ترکیب سنی، جنسی، تعداد موالید ، توزیع جمعیت، ازدواج، مهاجرت و ...) و در نتیجه سایر بخشهای توسعه نباید از نظرها دور بماند .لذا داشتن اطلاعات دقیق و به روز و قابل اعتماد و....برای برنامه ریزان ،سیاست گزاران و مدیران از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
2-تاریخچه اداره فعلی جمعیت:
اداره جمعیت در سال 65 تشکیلات آن مصوب شده بود ولی بدلیل اهمیت برنامه های تنظیم خانواده و وجود مشکلات عدیده دراجرای برنامه های کنترل جمعیت عملا تحت الشعاع برنامه های تنظیم خانواده قرار گرفته بود.بررسی DHS سال 1379 وجود اختلافات بارز در شاخصهای جمعیتی (نرخ رشد،باروری،مهاجرت اشتغال، سواد و..)وبهداشتی (میزانهای دسترسی به خدمات و کیفیت خدمات بهداشتی و...)را در استانهای مختلف کشور نشان میدادکه نیاز به برنامه ریزی منطقه ای بخش بهداشت در ارتباط با جمعیت وتوسعه را با توجه به تغییرات سایر بخشهای توسعه را الزام میکرد.با توجه به مستندات برنامه سوم توسعه ( بر اساس پیشنهاد سازمان مدیریت و برنامه ریزی) دبیری شورای ملی جمعیت را به دفتر سلامت خانواده و جمعیت واگذار شده بود، لذا این اداره خودرا موظف دید تا طبق اساسنامه مندرج در پیش نویس شورای ملی جمعیت عمل نماید و مبادرت به تدوین سیاست های جمعیتی در تمامی ابعاد آن نماید. در این راستا اداره جمعیت اولین نشست شورای ملی جمعیت را در شهریور ماه 1382 برگزار کرد و بدنبال آن نیز 6 نشست را با کمیته فنی تخصصی جمعیت با فواصل دو هفته تا بهمن ماه 1382 برگزار کرد. در اواخر سال 1382 که برنامه چهارم توسعه دبیری شورای ملی جمعیت را از این دفتر و از کل برنامه چهارم توسعه حذف نموده است.
اطلاعات جمعیت شناسی:
وضعیت موجود جمعیت
بر اساس آخرین اطلاعات مرکز آمار، جمعیت ایران دارای ویژگی های زیر است :
1. جمعیت ایران 70.4میلیون نفر است و علیرغم کاهش نرخ باروری و رشد جمعیت در حال افزایش است. (مرکز آمار-1385)
2. استقرار 68.4% جمعیت در مناطق شهری نشانگر افزایش رشد شهرنشینی و خالی شدن روستاها و افزایش نسبت جمعیت شهر به روستا است (2.17 برابر) (مرکز آمار-1385)
3. تراکم جمعیت 43 نفر در یک کیلومتر مربع و دارای توزیع نابرابر است (مرکز آمار-1385)
4. بعد خانوار در سال 1385 بطور متوسط 4 نفر است و کاهش را نشان می دهد.
5. نسبت جنسی 102 و دارای روند نسبتا ثابتی است.(1380)
6. میانگین سن جمعیت مردان 26.4 سال و زنان 26.1سال است و در هر دو جنس دارای روند افزایشی است(مرکز آمار-1381)
7. گروه سنی زیر 15 سال 28.4% کل جمعیت را دارد و نشان گذر از مرحله جوانی جمعیت است.( مرکز آمار-1382)
8- گروه سنی 24-15 سال 26.7% کل جمعیت را دارد که نشان از بالا بودن شمار جمعیت این گروه سنی و تامین نیاز های آنان است. .( مرکز آمار-1382)
9. گروه سنی 60 سال به بالا7.2 % کل جمعیت را دارد و بیان از پیر شدن جمعیت در آینده نزدیک می کند.( مرکز آمار-1382)
10.باروری کلی به طور متوسط 2.5 فرزند برای هر مادر است و روند کاهشیدارد.( مرکز آمار-1380)قطعا بررسی های IMES,DHS و زیج حیاتی بیانگرمیزان کمتری برای این شاخص هستند.
11.میزان مرگ شیرخواران پسران 34.5 در هزار، میزان مرگ شیرخواران دختران 29.6 در هزار و میزان مرگ شیرخواران برای هر دو جنس 32.1 در هزار است و در هر دو جنس کاهش را نشان می دهد. ( مرکز آمار-1380)
12.امید به زندگی مردان در بدو تولد 67.6 سال، امید به زندگی زنان در بدو تولد 70.4 سال و امید به زندگی برای هر دو جنس در بدو تولد 69 سال است و در هر دو جنس روندافزابشی را نشان می دهد.(1380)
13.نرخ خام موالید 18.1 در هزار نفر و نرخ خام مرگ 6 در هزار نفر است که علیرغم کاهش نرخ مرگ، رشد جمعیت همچنان در حال کاهش است(1.2) ( مرکز آمار-1381)
14.میانگین سنی مردان در اولین ازدواج 26.4 سال و میانگین سنی زنان در اولین ازدواج 23.6 سال است و حکایت از افزایش میانگین سن ازدواج و کاهش اختلاف سنی ازدواج دارد. ( مرکز آمار-1382)
15.12.8% زنان و 1.6% مردان ازدواج زودرس (15 تا 19 سال) داشته اند. .( مرکز آمار-1382)
16.درصد مردان 15 سال به بالای حداقل یکبار ازدواج کرده 62.1% و درصد زنان 15 سال به بالای حداقل یکبار ازدواج کرده 68.7% است.
17.درصد باسوادی در جمعیت مردان 15 سال به بالا %86.4 و درصد باسوادی در جمعیت زنان 15 سال به بالا 75.2% است و نشان از افزایش نرخ باسوادی در هر دو جنس میکند .( مرکز آمار-1382)
18.درصد اشتغال در جمعیت مردان 15 سال به بالا 73.2% و درصد اشتغال در جمعیت زنان 15 سال به بالا 12.5%است.( مرکز آمار-1382)
19.درصد اشتغال در جمعیت مردان 65 سال به بالا 37.5% و درصد اشتغال در جمعیت زنان 65 سال به بالا 2.1%است.( مرکز آمار-1382)
20.نسبت سرباری کلی 56.9% ؛ سرباری جوانی 49.6 %و سرباری پیری 7.3 %بوده است.(براورد جمعیت 1380)
*اطلاعات قسمت رنگی پس از اعلام نتایج سرشماری 85 جایگزین حواهد شد.
در حال حاضر اطلاعات جمعیتی مورد نیاز برنامه های سلامت از نظر کمی و کیفی با کمبود هایی روبرو است. ثبت اطلاعات وقایع چهارگانه حیاتی در سازمان ثبت احوال نیز با چالش هایی ازقبیل تاخیر در ثبت، کم ثبتی و بد ثبتی روبرو است. بررسی اطلاعات پایه جمعیتی برنامه ها و استانها در سطوح مختلف، حاکی از نیاز به یکسان سازی اطلاعات وجود دارد. مدیران برنامه های سلامت در برنامه ریزی ها،به اطلاعاتی نیاز دارند که تولید نمی گرددو مرکز آمار نیز متولی آن نیست.داشتن نظام اطلاعات جمعیتی سامان یافته مرتبط با توسعه جهت دستیابی مدیران بخش سلامت در سطوح مختلف تصمیم گیری به این اطلاعات ،در آینده میسر خواهد بود.

تنظیم خانواده:

تنظیم خانواده
از گذشته های دور بشر ارتباط بین مقاربت و بچه دار شدن را میدانسته و به همین خاطر از قرن ها قبل روشهایی برای جلوگیری از باروری معمول بود و از آنجا که همیشه زن را منشاء بچه دار شدن میدانستند بنابراین تلاش برای پیشگیری از حاملگی همیشه از طرف زن بوده است و در ممالک مختلف از روشهای متعدد مثل مصرف دم کرده بعضی گیاهان ، استفاده از اسفنج و یا از سایر روشها استفاده میکردند. پس از کشف میکروسکوپ ودیدن سلولهای اسپرماتوزئید، روشهای پیشگیری توسط مرد نیز به کار گرفته شد که اولین طریق آن ، جلوگیری با استفاده از روش منقطع بوده است. بعدها استفاده از کاندوم توسط مردان متداول شد و به مرور زمان در اثر پیشرفت علم پزشکی و بهداشت ، روشهای متعددی جهت پیشگیری از بارداری ابداع شد.

تنظیم خانواده عبارت از آن است که در یک خانواده پدر و مادر به دلخواه خود و بر پایه آگاهی ، بینش و تصمیم گیری مسئولانه با به کار بردن یکی از روشهای پیشگیری از حاملگی ، تعداد فرزندان خود را با توجه به امکانات اقتصادی و قدرت جسمی و روانی تنظیم کنند و بدین وسیله در توسعه اجتماعی کشور نیز سهیم شوند.
بنابراین پیشگیری از حاملگی برای دستیابی به اهداف زیر انجام می شود:
1- تامین سلامت مادران و کودکان
2- ایجاد هماهنگی بین رشد جمعیت و ابزار و عوامل توسعه و پیشرفت اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی کشور.
برای رسیدن به این اهداف باید یا آمیزش جنسی را تقلیل داد و یا روشهایی به کاربرد که با وجود آمیزش جنسی ، لقاح و آبستنی صورت نگیرد. راه اول اصولا عملی نیست زیرا یکی از مشخصات رفتاری انسانهاست. از این رو بشر سعی کرده که روشهایی ابداع کند که از لقاح و تولید متل جلوگیری شود. این روشها باید دارای شرایط زیر باشند:
1- بی خطر بودن
2- مطمئن و نتیجه بخش بودن
3- ارزانی و در دسترس بودن
4- سهولت کاربرد
5- قابل برگشت بودن
مشاوره به معنی ایجاد یک ارتباط دو طرفه و چهره به چهره است که در آن شخصی به شخص دیگر کمک وی کند تا با توجه به نیازهای خود ، تصمیمی درست بگیرد و به آن عمل کند

مشاوره در تنظیم خانواده فرایندی است که در آن به داوطلب کمک می شود تا در مورد استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری تصمیم بگیرد و اگر تصمیم بر استفاده گرفت با مشاوره به داوطلب کمک می شود تا با توجه به نیازش ، بتواند یک روش پیشگیری مناسب را انتخاب کند. روش انتخابی ، روشی است که داوطلب می خواسته و همچنین قادر به استفاده صحیح از آن است، بطوریکه روش انتخابی نه تنها از نظر فرد داوطلب ، بلکه از نظر پزشکی نیز یک روش مناسب ، موثر و مطمئن باشد.

برای اجرای هرچه بهتر و موفق تر برنامه های تنظیم خانواده مشارکت زوجین ضروری است. حتی الامکان زن و شوهر، هر دو، برای کسب اطلاع از روشهای مختلف و اتخاذ تصمیم برای انتخاب مناسب ترین آنها بایستی مراجعه کنند . اگر امکان مشاوره با هر دو میسر نبود در این صورت بایستی با یکی از زوجین مشاوره نمود و به او فرصت داد تا با همسرش مشورت نماید . در ابتدا مشاور باید از شرایط زوجین در زمینه اجرای برنامه آگاه شود و سپس اطلاعات لازم در مورد روشهای مختلف پیشگیری مناسب برای زوجین و نحوه استفاده ، محاسن و عوارض احتمالی آنها را با زبان ساده بیان کند و به زوجین فرصت دهد تا با تبادل نظر با یکدیگر نسبت به انتخاب روش ، تصمیم لازم را بگیرند .
زوجین پس از انتخاب قطعی یک روش بایستی مجدداً در مورد نحوه و میزان استفاده عوارض جانبی و موارد فعلی مصرف آن کسب اطلاع کنند . در ملاقاتهای بعدی ممکن است زوجین نیاز به کسب آـگاهی بیشتری داشته باشند بنابراین امر مشاوره بایستی در تمام مدت استفاده از آن روش ادامه یابد و در صورت امکان حتی اگر زن امر جلوگیری را متقبل شده است شوهرش نیز در این جلسات مشاوره مجدد شرکت کند .

رسالت اداره جمعیت و تنظیم خانواده :
اداره جمعیت و تنظیم خانواده متولی کاهش حاملگیهای برنامه ریزی نشده و پرخطر از دیدگاه تنظیم خانواده و هماهنگیهای لازم بین بخشی جهت موزون سازی رشد جمعیت در راستای تعهدهای ملی ( برنامه های توسعه ) و بین المللی ( ICPD )

گروههای هدف اداره جمعیت و تنظیم خانواده :
زنان و مردان بالای 10 سال ساکن در کشور اعم از ایرانی و غیر ایرانی ، مجرد ، متاهل و در حال ازدواج ، گروههای هدف این اداره را تشکیل میدهند .


برنامه های اداره جمعیت و تنظیم خانواده :
فعالیتهای این اداره از دیدگاه گیرنده خدمت بر دو محور استوار است :
1 – آموزش
2 – ارائه خدمات

فعالیتهای آموزشی شامل موارد زیر است :
الف – آموزش های قبل از ازدواج که برای گروههای زیر ارائه میشوند :
- دانش آموز
- دانشجو
- سرباز

ب - آموزش های حین ازدواج که برای گروه زیر ارائه میشوند :
- زوجین در شرف ازدواج

ج - آموزش های بعد از ازدواج که برای گروههای زیر ارائه میشوند :
- متاهلین
- مجردین متقاضی خدمت


ارائه خدمات تنظیم خانواده که شامل موارد زیر است :
- مشاوره تنظیم خانواده
- ارائه روشهای مدرن پیشگیری از بارداری ( بستن لوله در مردان و زنان ، آ یودی ، کاندوم ، قرصهای خوراکی و آمپول های تزریقی )
این خدمات در کلیه مراکز دولتی خصوصی فراهم میباشد با این تفاوت که در مراکز بهداشتی درمانی و خانه های بهداشت سراسر کشور به طور رایگان فراهم میشوند .

مشاوره قبل از ازدواج:
آموزش حین ازدواج

تاریخچه :
راه اندازی مراکز مشاوره قبل از ازدواج از آبان ماه 1371 آغاز شد . این مراکز به منظور ارتقاء سطح آگاهی زوجین در مورد لزوم استفاده از روش های پیشگیری از بارداری در چارچوب دستور العمل های اداره کل از اسفند ماه 1372 آغاز به کار کرد بطوری که در سال 1373 حدود 400 مرکز مشاوره سراسر کشور به این امر پرداختند .
در سال 1372 اولین کتابچه آموزشی با نام (خانواده کوچکتر ، خوشبخت تر ، سالم تر) تهیه گردید بدنبال آن موضوع های آموزشی که باید در این مراکز آموزشی ارائه میشد به شرح زیر تعیین و به دانشگاههای سراسر کشور جهت اجرا ابلاغ شد .

- حاملکیهای مناسب و پرخطر
- مراقبت های دوران بارداری و زایمان ایمن
- تنظیم خانواده ( سیاست کنترل جمعیت و روش های مدرن پیشگیری از بارداری )
- عفونت های دستگاه ادراری
- سرطانهای رایج زنان

مجموعه بهداشت باروری به عنوان منبع و مرجع آموزشی برای موارد پیشگفت به استثناء موضوع آخر معرفی شد . در سال یاد شده دفاتر ازدواج ملزم به دریافت جواب آزمایش قبل از جاری کردن صیغه عقد شدند و آزمایشگاه نیز ملزم به ارائه جواب آزمایش پس از دریافت گواهی شرکت در مراکز مشاوره مزبور شد .

- وضعیت موجود
سالانه بیش از 600000 ازدواج در کشور صورت میگیرد و پوشش این خدمت بر اساس بررسی مقایسه ای آمار ثبت احوال کشور و آمار ارسالی از مراکز آموزش قبل از ازدواج از سوی دانشگاههای سراسر کشور در سال 1376 در حدود 67/88 درصد برای زنان و 89/80 درصد برای مردان میباشد و بالاترین پوشش این خدمت به میزان 100% در دانشگاه آذربایجان شرقی ، خوزستان و یزد و پایین ترین پوشش این خدمت به میزان 65% مربو ط به کردستان است .
تحلیل اطلاعات واصله از دانشگاههای سراسر کشور در سال 1376 نشان داد که حدود 3400 مرکز فعال آموزشی قبل از ازدواج در کشور وجود دارد که وضعیت ارائه خدمت در این مراکز به شرح زیر است :

نحوه آموزش
- 9/40% زوجین در کلاس های جداگانه
- 29% زوجین مشاوره چهره به چهره
- 23% زوجین در کلاس های مختلط
- 25/6% زوجین فقط زنان در کلاس


مشکلات موجود :
1 – متمرکز بودن آزمایشگاههای حین ازدواج
2 – ضعف در اجرای قانون
3 – محدودیت های فرهنگی در زمینه آموزش مسائل جنسی

نقاط قوت :
1 – تمایل زوجین به فراگیری موضوع های آموزشی
2 - داشتن امکانات بالقوه مکانی ، تجهیزاتی و نیروهای انسانی

نقاط ضعف :
- مهارت و انگیزه ناکافی نیروی انسانی
- کمبود مربی مرد
- کافی نبودن مدت زمان آموزش با عنایت به موضوع های آموزشی مورد نیاز و شرایط روحی خاص زوجین در این دوران
- ارائه خدمت فقط در ساعت های اداری
- متمرکز بودن خدمت
- فضای فیزیکی نامناسب
- مواد کمک آموزشی ناکافی

تحقيق :سياوش جهانبخش

استاد:جناب اقاي مختاري

سلام. از حسن توجه شما به مباحث کلاس درس متشکرم. موفق باشید. مختاری.