تاثیر آموزش در برنامه تنظیم خانواده
فرآیند تحول هر جامعه از یک مرحله اقتصادی و اجتماعی به مرحله دیگر، توسعه نامیده می شود. بر این اساس فعالیت های توسعه یافتگی،«فعالیت هایی است که یک نظام، سیستم یا یک کشور برای ارتقای وضعیت موجودش در دست اقدام دارد»[1] برای تحقق توسعه، لازم است که در کنار سایر اقدامات، رشد جمعیت نیز تحت کنترل درآید. هر چند توسعه، رابطه مستقیمی با جمعیت ندارد؛ اما می توان گفت عدم توازن رشد منابع با رشد جمعیت، مانعی بر سر راه برنامه های توسعه است.
بعد از انقلاب صنعتی با افزایش جمعیت، توازن میان رشد جمعیت و رشد منابع از بین رفت؛ از این رو سیاست های جمعیتی به سمت کاهش «زاد و ولد و باروری» رفت. سیاست جمعیتی، زمانی طراحی می شود که مسئله جمعیتی به وجود آمده باشد. در هر کشوری این سیاست در کنار سایر سیاست ها در قالب یک برنامه کلان دولتی تدوین شده، به اجرا درمی آید.
درایران سیاست های جمعیتی مبتنی بر تنظیم خانواده در دو دوره به اجرا درآمده است:
دوره اول(47-1357).
دوره دوم از سال 1368 تاکنون.
آمارهای رسمی سال 1365 نشان داد که جمعیت کشور در دهه گذشته اش از رشد 5/3% برخوردار بوده است. این مسئله سبب نگرانی دولتمردان شد. (چنین رشدی، جمعیت کشور را تا 20 سال آینده به دو برابر می رساند.) به همین دلیل سیاست ها سمت و سویی به طرف کاهش موالید گرفت که از سال 1368 به اجرا درآمد. در همین رابطه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و وزارت علوم، فرهنگ و آموزش عالی، موظف شدند که واحد درسی به نام «جمعیت و تنظیم خانواده» در کلیه رشته های آموزشی بگنجانند .

سرفصل های مصوب این واحد درسی عبارت بودند از:
1- تاریخچه تنظیم خانواده در ایران و جهان
2- تعریف تنظیم خانواده، اهدف و استراتژی در ایران و جهان
3- شاخص های جمعیتی، حرکات جمعیت، مشکلات ناشی از جمعیت زیاد در جهان و ایران
4- جنبه های اپیدمیولوژی بهداشت و حرکات جمعیت
5- سیاست های جمعیتی، ضوابط و معیارهای مسایل جمعیتی
6- تأثیر تنظیم خانواده و فاصله گذاری در سلامت بقای مادران و کودکان
7- روش های مختلف پیشگیری از بارداری.
8- استفاده از روش های نوین در پیشگیری از بارداری.
9- تأثیر آموزش در برنامه های تنظیم خانواده.
10-برنامه ریزی، بهداشت و تنظیم خانواده.
11-ارزشیابی برنامه های بهداشت و تنظیم خانواده.
این واحد درسی جزو دروس عمومی اجباری محسوب شده و برای تدریس در کلیه رشته های تحصیلی در دوره های کاردانی، کارشناسی، کارشناسی ارشد پیوسته در همه دانشگاه ها و مؤسسات عالی کشور، طراحی گردیده است.
نکته قابل توجه آنکه هر چند اطلاع رسانی و ارتقای سطح آگاهی دانشجویان به وسیله آموزش های کلاسیک از جایگاه مهمی برخوردار است؛ اما اشکالات عمده ای در محتوای این کتاب ها و حتی نوع انتخاب سرفصل ها به چشم می خورد. با بررسی این کتاب ها معلوم می شود بخشی از گزاره های مطرح شده آن متناسب با فضای فکری و فرهنگی کشور ما نیست و گویا برای سیستم دیگری طراحی شده است. شکی نیست اتکا به حمایت سازمان های بین المللی سبب می شود سیاست های آن ها در برنامه ریزی داخلی تأثیر زیادی بگذارد. صندوق جمعیت ملل متحد «UNFPA» که از دهه 1970 فعالیتش را در کشور ما شروع کرده، در سال های اخیر چندین طرح را در کشور به اجرا درآورده است.[2] همکاری این سازمان ها با مراکز علمی در تدوین کتاب های آموزشی نیز دیده می شود[3] و دور از انتظار نیست که اندیشه ها و تفکرات غربی دراین کتاب ها انعکاس پیدا کنند.
در چنین مواردی که طرح های بین المللی در کشور به اجرا درمی آید می بایست مراقب باشیم که فرهنگ و آموزه های دینی و ملی مان آسیب نبیند. اصرار بر این آموزه ها سبب می شود هر تغییری را به راحتی نپذیریم. در کنفرانس بین المللی جمعیت که در سال 1994 در قاهره تشکیل شد، عنوان «تنظیم خانواده» جای خود را به بهداشت باروری داد.[4] بهداشت باروری عنوان عامی است که روابط آزاد را هم در برمی گیرد. منشأ تغییر این واژه تغییری است که در روابط جنسی در کشورهای دیگر رخ داده است از این رو در فضای فرهنگی کشور - که روابط عمدتاً در چارچوب خانواده است- قابل طرح نیست. با این حال تأثیر این تغییر در برنامه هایی که از سوی صندوق جمعیت ملل متحد در کشورمان اجرا شد، کاملاً محسوس بود.
با بیان این مقدمه، سراغ متون درسی دانشگاه در بحث تنظیم خانواده می رویم. در بررسی این متون پیش فرض ما مطلوب بودن مسئله تنظیم خانواده است. یعنی با وجود نظرات مخالف در این زمینه ما فرض می گیریم که اصل کنترل موالید به خاطر پیامدهای مثبتش، امری مطلوب و پسندیده است و با این نگاه به نقد متون می پردازیم.
1- فقدان رویکرد فرهنگی و اخلاقی
غریزه جنسی غریزه ای است که پس از فعال شدن، نیاز به کنترل دارد. به همین دلیل دستورات متعددی در مکاتب مختلف برای مهار و تعدیل این غریزه وجود دارد. این مسئله به قدری مهم است که بخشی از اخلاق به آن ارتباط دارد. «اخلاق جنسی گویای آن دسته از هنجارهای حاکم بر عادت ها و رفتارهای بشری است که ابعاد فعالیت صحیح غریزه جنسی را بیان می کند»[5] یعنی اینکه چه رفتار جنسی صحیح و کدام نارواست. از این رو در تربیت جنسی افراد، علاوه بر رعایت اصولی، باید به آموزش عفت و کنترل و تعدیل این غریزه هم توجه کرد. اسلام برای حفظ حیا و پاکدامنی افراد، دستورات بسیاری دارد که تحقق آن ها زمینه رشد اخلاقی ومعنوی را فراهم می کند(حفظ نگاه از نامحرم، در اختیار گرفتن اندیشه و خیال، پوشش مناسب، محدود کردن روابط جنسی به حریم خانواده و ...) متأسفانه، متون آموزش تنظیم خانواده، به رفتارهای جنسی می پردازد و اشاره ای به رفتار صحیح جنسی و هنجارهای موجود نمی کند، تنها بحث بهداشت جنسی و جنبه های بیولوژیکی مد نظر قرار داده است. توصیه های مربوط به بهداشت جنسی هر چند فی نفسه مطلوب است، اما قطعاً کافی نیست، چه بسا این جزیی نگری و غفلت از مباحث ارزشی آثار مخربی بر رفتار مخاطبان داشته باشد.
در غرب نیز پس از بروز مشکلات و انحرافات ناشی از آموزش های جنسی، رویکرد جدیدی نسبت به این مسایل شکل گرفته است. هدف این رویکرد آموزش عفت است و سه امر را توصیه می کند.
1- خویشتن داری جنسی، تنها راه سلامت بهداشت بوده و از نظر اخلاقی گزینه ای مسئولانه برای جوانان مجرد است.
2- وسایل پیشگیری نمی تواند ارضای جنسی قبل از ازدواج را تبدیل به ارضایی مسئولانه کند زیرا نمی تواند سلامت جسمانی آدمی و سلامت عاطفی و اخلاقی او را تأمین کند.
3- تنها راه درست سلامت جنسی، ارضای آن از طریق برگزیدن همسر و شریک زندگی است.[6]
همچنان که ملاحظه می شود تجربه کشورهای غربی، آن ها را به سمت وارد کردن اخلاق در برنامه های آموزشی سوق می دهد چه نیکوست متون آموزشی ما نیز با طرح این مباحث گام مثبتی در جهت تربیت جنسی افراد بردارد.
2- تشریح دستگاه تولید مثل زن و مرد به طور شفاف
از جمله سرفصل هایی که توسط وزارت علوم تعیین گردیده، بحث تنظیم خانواده است این بحث طی چند فصل آموزش داده می شود. از جمله می توان اشاره کرد به:
الف: تشریح دستگاه تولید مثل زن و مرد
ب: روش های جلوگیری از بارداری
از آنجا که هدف اصلی این واحد درسی آشنا کردن دانشجویان جوان با ضرورت کنترل جمعیت و آثار مثبت آن در زندگی است، تشریح کامل اندام های جنس مردانه و زنانه به طور کامل همراه با تصاویر مربوطه ضرورتی ندارد. ارائه توضیحاتی دقیق در مورد دستگاه تناسلی که خاص رشته های علوم پزشکی است، موجب تحریک جنسی مخاطبین می گردد. با توجه به اینکه اکثر مخاطبین مجرد و هنگام ازدواج، موظف به شرکت در دوره های تنظیم خانواده هستند، پرداخت کامل به این مطالب چندان ضروری به نظر نمی رسد.
در جامعه اسلامی همه آموزش ها باید بر اساس حیا صورت بگیرد. چرا که فقدان حیا زمینه رفتارهای ناشایست را فراهم می کند. در حالت طبیعی، انسان ها به هنگام صحبت کردن در مورد مسایل جنسی مأخوذ به حیا هستند. که این روحیه برای بقا لازم است.
مسایل جنسی باید به نحو خصوصی و شخصی بیان شود، شکی نیست که هر چه مفاهیم و مسایل مربوط به آموزش جنسی در عرصه های عمومی مطرح شود، اصل رعایت حیا آسیب خواهد دید. با وجود افزایش سن ازدواج در جامعه، اکثر دانشجویانی که با این مباحث بی پرده آشنا می شوند در وضعیت تجرد به سر می برد و با توجه به داشتن شرایط جسمانی برای ازدواج از قدرت تحریک پذیری بالایی برخوردارند، از این رو، امکان دارد با نگاه مبتذل گونه به این مسایل، زمینه ارتکاب جرایم جنسی برایشان فراهم شود. تجربه کشورهای غربی نیز این مطلب را تأیید می کند. به عنوان نمونه کمیته کار و منابع انسانی سنای امریکا اعلام کرد در بین سال های 1981-1971 ایالت هایی که بیشترین بودجه را صرف تنظیم خانواده کرده بودند، بیشترین افزایش سقط جنین و موالید نامشروع را داشتند.[7]
مسلماً اصل سیاست تنظیم خانواده مشکل ساز نیست؛ بلکه شیوه های طرح ارائه این مباحث است که مشکلات را ایجاد می کند. اصولاً آموزش جنسی و شیوه های کنترل، از آن جهت برای جوانان قابل توصیه است که مشکلات و نیازهای این دوره برایشان بی سابقه است، لذا تجربه ای در مدیریت آن ندارند؛ اما باید توجه کرد که این نیازها در این مرحله به شدت تنش زاست و از این رو بیان صریح و بی پرده این مطالب تأثیر منفی در مدیریت غرایض جوانان خواهد داشت.
3- تأکید بر محافظت از بیماری های مقاربتی
در ذیل روش های پیشگیری از بارداری و در ذکر فواید برخی از آن ها بحث حفاظت از بیماری های مقاربتی مطرح شده است. (جمعیت و تنظیم خانواده/ دکتر اکبر بربریان صفات 118،119،122)
بیماری های مقاربتی بیماری هایی است که از راه تماس جنسی انتقال داده می شود. واضح است اگر روابط جنسی همیشه محدود به خانواده باشد، درصد انتقال این بیماری ها بسیار پایین می آید. بیان این مسئله (بیماری های مقاربتی) در کتاب های درسی در کنار ارائه نشدن طرح روشنی برای آموزش هنجارهای جنسی، عملاً به دانشجویان این گونه تلقین می کند که گویا آن ها در معرض هنجار شکنی جنسی هستند. این برنامه ها در صدد به حداقل رساندن عوارض این رفتارها هستند، یعنی نهایت توجه این برنامه، معطوف به بهداشت روابط است و در مورد محدوده ی روابط و نرم های حاکم بر آن، خالی از توجیه و سفارش است. حتی برخی از عبارات کتاب تصریح به روابط آزاد دارد. مثلاً درمعرفی مناسب ترین افراد برای استفاده از IUD به چهار مورد اشاره شده است، مورد اول زنان زایمان کرده ای که فقط با شوهر خود رابطه ی جنسی ندارند [8] یا در بحث قلمرو خدمات تنظیم خانواده به چند مورد اشاره شده، از جمله ارائه خدمات لازم برای مادرانی که ازدواج نکرده اند.[9]
پس پیش فرض این است که روابط جنسی در بین جوانان، در هر دو حیطه مطرح می شود. و از این رو برای بهداشت جنسی و کنترل جمعیت هر دو عرصه مورد توجه بوده است. القاء این تفکر زمینه ساز هنجار شکنی جوانان خواهد بود. بدین معنا که چون این مسئله از سوی برنامه ریزان جامعه، مسلم فرض شده و یک رفتار عمومی تلقی می شود، افراد برای مبادرت به آن محذور چندانی نمی بینند و راحت نسبت به آن اقدام می کنند؛ اما نکته ای که نباید از آن غفلت کرد این است که به راستی چه میزان از موارد ابتلا به بیماری های مقاربتی معلول ناآشنایی افراد با این مسایل است؟ در مواردی که افراد هنجارهای اخلاقی جامعه را رعایت نمی کنند و بر مرکب غرایز خود سوار می شوند چه تضمینی وجود دارد که مسایل بهداشتی را رعایت بکنند؟
در هر حال ما نیازمند یک برنامه ریزی دقیق هستیم که در عین حفظ نرم ها و هنجارهای جامعه میزان باروری را کنترل کند و بهداشت روابط را حفظ کنند.
4- معرفی سقط به عنوان یکی از راه های پیشگیری
در ذیل راه های پیشگیری از بارداری و به عنوان آخرین گزینه، بحث سقط درمانی مطرح شده است. هر چند در تعریف سقط درمانی، آمده است:«اختتام حاملگی به منظور نجات جان مادر قبل از زمانی که جنین خارج شده، قادر به زنده ماندن باشد.[10] اما فهرست کردن آن در ذیل شیوه های پیشگیری از بارداری و اشاره نکردن به اضطراری بودن آن، قابل تأمل است سه گروه ممکن است خواستار سقط جنین باشند.
1- افرادی که حامله اند و فقط به سبب ضرر جانی مجبور به سقط جنین هستند.
2- افرادی که ناخودآگاه حامله شده اند و بدون دلیل محکم خواستار اختتام حاملگی هستند.
3- افرادی که به خاطر رابطه ی جنسی خارج از چارچوب خانواده، باردار شده اند و اینک خواهان پایان دادن به بارداری هستند.
اگر سقط به عنوان درمان باشد(در مورد اضطرار و با تجویز پزشک) مخاطبین این بحث فقط گروه الف هستند. اما به نظر می رسد که جنبه ی درمانی آن چندان مهم نیست؛ زیرا این راه به عنوان دهمین راه پیشگیری از بارداری معرفی شده است و در موادری که سقط، جنبه ی درمانی پیدا کند، انگیزه ی سقط، کنترل موالید نخواهد بود؛ بلکه این انگیزه در دو مورد بعدی قوی تر است. به عبارت دیگر اگر ادله ی ادامه ی حیات جنین برای مادر یا کودک ضرر داشته باشد، پزشک سقط را تجویز می کند؛ زیرا ادامه حیات جنین مضر به حال مادر است نه به این جهت که این فرزند ناخواسته است یا ... اما جایگاه این مطلب در کتاب «تنظیم خانواده» با در نظر گرفتن نگاه کلی کتاب که روابط خارج از خانواده را هم مطرح می کند ذهن مخاطب را به سمت و سوی دیگری سوق می دهد.
مطابق قانون، سقط جنین فقط در موارد خاص و با تجویز پزشک جایز است، اما در این کتاب اشاره ای به این مطلب نشده؛ بلکه در مقابل روش های مختلف سقط درمانی بر حسب سن جنین بیان شده است. مثلاً در مورد روش سقط جنین 6-4 هفته گفته شده: با ایجاد مکش و تخلیه محتویات رحم با استفاده از سرنگ مخصوص که این روش را می توان به طور سرپایی و در مطب در کمتر از چند دقیقه بدون انجام بی حسی عمومی یا موضعی حتی توسط افراد آموزش دیده گروه پزشکی (نظیر ماما) نیز انجام داد.[11] همچنان که گذشت این نحوه بیان به صورت غیر مستقیم سقط را به عنوان وسیله ای برای پیشگیری از بارداری برای همه معرفی می کند که این مطلب نه با قوانین ما سازگار است، نه با عرف همخوانی دارد.
القای این تفکر در نهایت می تواند تعداد موالید را کاهش دهد؛ اما تأثیری منفی بر رفتارهای جنسی افراد خواهد داشت و این اختلال توجیه شدنی نیست.
این نکته را باید مد نظر قرار داد که برنامه ریزی وسیاستگذاری، زمانی مفید خواهد بود که طرح های ارائه شده جامع باشند و همه جوانب را تحت پوشش خود درآورند نه آنکه با اجرای آن، بخش های مهم فرهنگ و ... آسیب ببینند.
مطلب دیگر آنکه سقط جنین آثار منفی زیادی بر جسم و روح مادران دارد که در این کتاب اشاره ای به پیامدهای منفی آن نشده است. مطابق پژوهش «جرج گرانت» نویسنده ی برجسته ی آمریکایی «مطالعات پژوهشگران 9 کشور و 7 دانشکده پزشکی امریکا، نشان می دهد که سقط جنین زندگی مادر را شدیداً تهدید می کند و خطر ناباروری در آینده و نقص مادرزادی را بسیار بالا می برد. [12]
نکته آخر آنکه افراد متقاضی که شرایط سقط جنین قانونی را ندارند، برای انجام خواسته ی خود هر وضعیتی را می پذیرند و حاضر می شوند در مطب ها و مکان های فاقد استاندارد، توسط افراد غیر متخصص جنین را از بین ببرند، این وضعیت سلامت مادران را به شدت مورد خطر قرار می دهد.
غیر از اشکالات مذکور، عباراتی نیز در این کتاب ها دیده می شود که قابل تأمل است:
1- طرح «تجدید نظر در قوانین و مقررات مغایر با سیاست های جمعیتی کشور» قوانین داخلی ما نسبت به کنترل موالید دارای انعطاف زیادی است. حتی اموری مثل عقیم سازی که حرمت شرعی دارد، قانونی شمرده می شود. به نظر می رسد قانون مانع کنترل موالید قانون ممنوعیت سقط جنین باشد که نه تنها در شریعت و قوانین؛ بلکه در عرف بسیاری از کشورها پسندیده نیست. هر چند به تدریج این ممنوعیت در کشورهای غربی برداشته شده است.
2- در پیشنهادات در زمینه ی اشاعه ی برنامه تنظیم خانواده آمده است:
«بالا بردن موقعیت اجتماعی زنان و مشارکت دادن بیشتر آنان در امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور»
گویا این امر بهترین راه نهادینه کردن این برنامه و اجبار زنان برای استفاده از برنامه ی تنظیم خانواده می باشد. عملاً نیز این گونه بوده است. با حضور زنان در عرصه های کار و فعالیت اجتماعی تمایل به فرزندآوری نیز کاهش یافت و خود به خود سیاست کنترل موالید مؤثر شد. البته این قضاوت با توجه به برداشت متعارف امروز از مفهوم مشارکت صورت گرفته است.
3- «استقرار نظام اطلاعاتی مناسب جهت پایش و ارزشیابی فعالیت ها» در کنار «ایجاد ارتباط با سازمان های بین المللی» نیز نشان دهنده دور اندیشی متفکران این برنامه برای کشورهای در حال توسعه است. این برنامه ها تحت حمایت و کنترل کشور های غربی است به نحوی که نتایج آن را به صورت مستمر را پیگیری می کنند. دفتر امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل در مورد جمعیت کشورهای مختلف پیش بینی هایی انجام داده و در فواصل (2 تا 5 سال) آن را مورد تجدید نظر قرار می دهد. [13]
در پایان توجه خوانندگان را به چند پیشنهاد جلب می کنم:
1- شکی نیست که جمعیت و میزان رشد آن بر بسیاری از جنبه های زندگی تأثیرگذار است. (بهداشت، آموزش، کار، مسکن و ...) از این رو لازم است که دولتمردان با مطالعات دقیق و متناسب با شرایط داخلی، برنامه ریزی خاصی برای کنترل آن داشته باشند. همسویی کامل با طرح های بین المللی و اتخاذ سیاست های یکسان، سبب می شود - حداقل مواردی- اصول و ارزش های آن ها حاکم بر برنامه ها و سیاست های ما گردد و چه بسا در آن بخش فرهنگ ما را دچار آسیب کند. اساساً پیچیدن نسخه واحد برای کشورهای مختلف با فرهنگ ها و ارزش های متفاوت، کار مفیدی نخواهد بود و هر کشور می بایست مطابق با اصول خود، سیاست جمعیتی خاصی را در پیش گیرد.
2- همچنانکه اشاره شد در تعدادی از این کتاب ها توضیحات غیر ضروری در مورد دستگاه تولید مثل زن و مرد، وسایل پیشگیری همراه با تصاویر و ... داده شده است. طرح این مطالب در جای خودش (مشاوره های اجباری هنگام ازدواج) بسیار مفید و لازم است. از این رو پیشنهاد می شود که این مباحث صرفاً در آن دوره ها به افراد ارائه شود.
3- مشکل عمده ای که در زندگی بسیاری از جوانان دیده می شود، ناآشنایی با حقوق و تکالیف زوجین است. این مسئله سبب می شود افراد پس از زندگی مشترک نتوانند تعامل مناسبی با همسر خود داشته باشند.
4- خوب است مسئولان از این فرصت استفاده نموده و در دروس دانشگاهی، بحثی را راجع به خانواده و حقوق و تکالیف متقابل زوجین قرار دهند.