فصل سوم(گوهر ادب فارسی)
انواع نظم (قالبهای شعری)
استاد: معصومه مولایی
دانشجو: آذر مجدی
رشته معماری داخلی
تابستان 94










انواع نظم ( قالبهای شعری)
تعریف نظم: درلغت به معنایبه یکدیگر پیوستن وبه رشته کشیدن دانه های جواهر ودر اصطلاح سخن موزون ومقفا می باشد
وطبق تعریف علمی : گره خوردگی عاطفه وتخیل همراه با زبانی آهنگین
عناصر اصلی سازنده شعر: عاطفه ،تخیل،زبان،موسیقی،تشکل

انواع قالبهای شعری :قصیده ، غزل، مثنوی، قطعه ، رباعی ، دوبیتی، مسمط، ترجیح بند، ترکیب بند، مستزاد، چهار پایه
قافیه : درلغت به معنی از پس در آینده واز پی رونده
در اصطلاح کلماتی با یک یا چند حرف مشترک که در آخر ابیات یا مصراعها تکرار شود.
مشروط به اینکه کلمه تکراری نباشد
خداکشتی آنجا که خواهد برد وگرنه ناخدا جامعه برتن درد برد-درد قافیه است
به شرطی که حروف که جزء اصل وریشه کلمه نباشد
ردیف : کلمه یا کلماتی است که درآخر دومصراع بعداز کلمات قافیه بدون کمترین تغییر در معنی وتلفظ واملا بیاید
شعری که دارای ردیف باشد مردف است
چورستم زدست وی آزاد شد به سان یکی تیغ پولاد شد ( شد در هر دومصراع ردیف است و آزاد- پولاد قافیه است )

آوردن قافیه الزامی است اما آوردن ردیف اختیاری است
اگر از نظر معنی باهم فرق داشته باشند قافیه است نه ردیف








قصیده : شعری است بریک وزن وقافیه با مطلع هم قافیه که درآن مصراع اول ومصراعهای زوج هم قافیه است در مورد موضوع خاص
15 تا 80 بیت است
قصیده از چهار قسمت تشکیل شده
1- تغزل : مقدمه قصیده با مضامین چونعشق یا جدایی
2- تخلص : رابطه میان تغزل وتنه اصلی
3- تنه اصلی : مقصود اصلی شاعر استبا محتوای چون مدح وپند وعرفان و...
4- شریطه :در پایان قصیده شاعر برای سلامتی وبقای عمر ممودوح دعا می کند

---

@

---

@

---

@

---

@

---

@
مضمون ومحتوای قصیده :
1- دروزگار سامانیان اغلب مدح وستایش
2- در روزگار غزنویان وسلجوقیان مدح وستایش وزرا وامرا در چاپلوسی به حد غلو وحدی تکدی بود
3- ناصر خسرو در خدمت توجیه وتبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیه در آورد
4- سنایی قصیده را به مضامین دینی وعرفانی
5- سعدی وسیف فرغانی قصیده بیشتر در استخدام طرح مسا ئل اخلاق واجتماعی
6- از دوران مشروطیت قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی واجتماعی وملی

غزل: در لغت به معنی حدیث عشق وعاشقی مانند قصیده تعداد ابیات بین 5 تا16بیت کمتر از پنج بیت غزل ناتمام نامیده می شود.

---

@

---

@

---

@

---

@
غزل وقصیده از نظر قالب هیچ فرقی ندارند فرق آنها درمورد زیر است
1- غزل حداکثر 16 بیت ولی قصیده حداقل 16 بیت
2- غزل محتوای آن عشق وعاشقی ولی قصیده مدح وپند واندرز
به اولین بیت غزل وقصیده مطلع گویند
به آخرین بیت غزل وقصیده مقطع گویند
قطعه :شعری که بر یک وزن وقافیه بدون مطلع هم قافیه یعنی در مصراع اول با مصراع دوم هم قافیه نیست بلکه مصراعهای زوج آن هم قافیه هستند حداقل در دوبیت در زمینه مضامین اخلاقی وتربیتی حداقل ابیات قطعه دوبیت است
تفاوت قصیده با قطعه در این است:
1- علاوه بر اختلاف در پیام ومضمون
2- قصیده دارای مطلع مصرع است ولی قطعه چنین نیست

---

---

@

---

---

@

---

---

@
از قطعه سرایان معروف : ابن یمین – جامی – انوری – سعدی - پروین اعتصامی

مثنوی: اشعاری که بریک وزن که هر بیت آن دارای قافیه مستقل است هربیت مستلزم دوقافیه است
تعدادابیات مثنوی محدودنیست برای به نظم د آوردن تواریخ وقصه وافسانه طولانی استفاده می شود
از مثنوی سرایان معروف:
عرفانی

---

مولوی

---

مثنوی معنوی

---

---

#
حماسی

---

فردوسی

---

شاهنامه

---

---

#
بزمی

---

نظامی گنجوی

---

خمسه نظامی

---

---

#
اخلاق وتربیتی

---

سعدی

---

بوستان

---

---

#

رباعی : شعری است در دوبیت با مطلع هم قافیه بر وزن "لاحول ولا قوه الا با لله " که رعایت قافیه در مصراع اول ودوم وچهارم الزامی است ودر مصراع سوم اختیاری است رباعی فقط یک وزن دارد. معروف ترین رباعی سرا: خیام

---

@

---

@

---

( @ )

---

@





دوبیتی :شعری است که دردوبیت با رباعی در قافیه بندی یکی است اما در وزن با آن فرق دارد بر وزن مفاعلین مفاعلین مفاعیل است
معروف ترین دوبیتی از بابا طاهر به لهجه لری است

---

@

---

@

---

( @ )

---

@

ترجیح بند وترکیب بند:
گاهی به جای اینکه سخن خویش را در قالب قصیده ای چند بیتی بسراید آن را به چند بند یا خانه تقسیم می شود ودرهر بند بیت هم قافیه می آورد ودرآخر آنها بیتی قرار می دهند که قافیه دیگری دارد وآن بیت را واسطه العقد یابیت برگردان می نامند
اگر بیت آخر بندها (واسط العقد) عینا تکرار شود آن شعر راترجیح یند نامند واگر عینا تکرار نشود بیت متفاوتی وسط بندها بیاید ترکیب بند می شود
ترجیح بند سرای نامی

---

فرخی سیستانی وسعدی وهاتف اصفهانی
ترکیب بند سرای نامی

---

جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی در ستایش پیامبرگرامی ومحتشم کاشانی در باره واقعه جانگداز کربلا
هم بند ها با هم وحدت موضوعی دارند یعنی درباره موضوع واحدی هستند
ترجیح بند:

---

@

---

@

---

---

@

---

---

@

----

---

&

---

&

---

#

---

#

---

---

#

---

---

#
----

---

&

---

&

ترکیب بند:

---

@

---

@

---

---

@

---

---

@

----

---

&

---

&

---

#

---

#

---

---

#

---

---

#
----

---

$

---

$
چهار پایه:
شعری که از چند بند هم وزن تشکیل شده است وهمه بندها موضوع واحدی را دنبال می کند هربند شامل چهار مصراع است ومصراعهای زوج آن هم قافیه هستند وقافیه هر بند با بند دیگر متفاوت است

---

---

@

---

---

@

---

---

---

---

#

---

---

#

---

---

---

---

&

---

---

&